ثبت نام و دریافت هدیه
علم روانشناسی، علم به نسبت جدیدی است و در همین مدت کوتاهی که از شکلگیری آن گذشته، دچار تقسیمات زیادی شده که یکی از این تقسیمات نیز روانشناسی رشد است. اولین تلاش‌ها در علم روانشناسی به طور کامل معطوف به جنبههای تاریک روان انسان بودند. بنیان‌گذار این علم جدید، یعنی زیگموند فروید، در بررسی روان انسان به جنبههای سرکوب شده توسط تمدن توجه داشت.
پرخاشگری و مالکیت‌طلبی، پدرکشی و تمایلات مهارناپذیر جنسی، موضوعات اصلی تحقیق فروید بودند. روانکاوانی که مسیر او را ادامه دادند هم به همین موضوعات پرداختند. برتریجویی و حقارت، عصبیت و روانپریشی کلیدواژههایی بودند که بدنه دانش روانشناسی در نیمه اول قرن بیستم را شکل دادند.
نیمه دوم قرن بیستم شاهد جنبش متفاوتی در علم روانشناسی بود. اگر تا آن زمان جنبه های تاریک روان آدمی مورد بررسی قرار میگرفت، روانشناسی جدید به جنبه های روشن آن توجه میکرد. اگر دانش روانکاوی، ناهنجاریهای ناشی از شکست در برابر موانع زندگی را در مرکز توجه خودش قرار داده بود، روانشناسان جدید میخواستند بفهمند فردی که از عهده دشواریهای زندگی بر میآید چگونه آدمی خواهد شد.
این تأکید بر امکان شادی و رضایت، در واقع هسته مرکزی تلاش بخش عمده روانشناسان بعد از جنگ جهانی بود. این تلاش‌ها به طیف وسیعی از تحقیقات و یافتههای قابل توجه انجامید. ما در این مقاله به دو نمونه از آنها اشاره می‌کنیم.
ژان پیاژه
نام ژان پیاژه همان اندازه با روانشناسی رشد گره خورده که نام زیگموند فروید با روانکاوی. او که کارش را از مطالعه رشد کودکان شروع کرده بود، به این نتیجه رسید که بر خلاف تصور رایج آن زمان، کودکان نسخه مینیاتوری از بزرگسالان نیستند و تواناییهای ذهنی متفاوتی با افراد بالغ دارند. او بر همین اساس، چهار مرحله مجزای رشد شناختی از کودکی تا بزرگسالی را به ترتیب زیر پیشنهاد کرد.
مرحله حسی-حرکتی
این مرحله از رشد روانی از تولد تا ۲ سالگی را در بر میگیرد و در این مرحله، کودک از طریق حواس و حرکتهایی که انجام می‌دهد دنیای اطراف را درک می‌کند. او از طریق مکیدن و چنگ زدن و همینطور شنیدن صداها و نگاه کردن به چیزها شروع به یادگیری می‌کند. یک دستاورد مهم در این دوره، درک قانون بقای اشیا است. تا قبل از اینکه کودک به این توانایی برسد، تصوری از حضور چیزها خارج از میدان دید خودش ندارد. به همین دلیل است که وقتی مادر ناگهان از جلوی چشم او دور می‌شود به گریه میافتد.
طی دوران حسی – حرکتی، کودک این را میفهمد که وجود داشتن چیزها وابسته به نگاه او نیست. در همین مرحله است که کودک متوجه می‌شود با دیگران فرق دارد. تا قبل از این، او به محدودهای بین خودش و محیط اطراف آگاه نیست. مادر را بخشی از خودش قلمداد می‌کند و اسباببازی و بدنش را جدا از هم نمیبیند.
بعد از اینکه کودک تمایز خودش و دیگران را فهمید، متوجه یک مسئله مهم دیگر می‌شود: اینکه او میتواند با کارهایی که انجام می‌دهد بر محیط بیرون اثر بگذارد. به همین دلیل است که بچهها میتوانند برای مدت طولانی، در یک قندان را بردارند، روی زمین بگذارند، بعد دوباره سرجایش قرار بدهند و کارشان را از نو تکرار کنند. کار کودک در این مرحله معطوف به هدف نیست؛ او فقط میخواهد تأثیرش بر دنیای بیرون را امتحان کند.
مرحله پیش عملیاتی
از ۲ تا ۷ سالگی وارد مرحلهای میشویم که کودک قرار است در آن به زبان مسلّط شود. البته یادگیری واژهها از مرحله پیشعملیاتی آغاز شده، ولی یاد گرفتن دستور زبان و انتقال مفاهیم به نحو مؤثر هنوز محتاج تمرین بیشتر است. در این مرحله، کودک استفاده از نمادها را میآموزد؛ یعنی از تصاویر و واژهها برای اشاره به اشیا استفاده می‌کند. او در این مرحله به نقش بازی کردن علاقه‌مند می‌شود که مقدمه فهم جهان دیگران است.
با این حال، او هنوز به دنیا از زاویهای عینی نگاه می‌کند، در مواجهه با دیگران خیلی خودمحور است و نمیتواند به راحتی چیزها را از نگاه دیگران ببیند. او به تدریج برای فهم منطقی چیزها تلاش می‌کند، ولی این توانایی در مرحله بعدی به دست میآید.
مرحله عملیاتی عینی
در مرحله عملیاتی اول که از ۷ تا ۱۲ سالگی طول میکشد، کودک تفکر منطقی را یاد میگیرد و یکی از مصداقهای این تفکر، فهم ثبات اشیا است. این فهم با فهم بقای اشیا متفاوت است. در این مرحله، کودک میتواند درک کند که اگر آب را از یک لیوان پهن و کوتاه به داخل یک لیوان باریک و بلند بریزیم میزان آن تغییر نمیکند. تفکر کودک به تدریج سازمانیافته می‌شود ولی هنوز نمیتواند دنیای اطرافش را به شکل انتزاعی درک کند.
منطق کودک در این مرحله، منطق استقرایی است؛ یعنی از «در کنار هم گذاشتن جزییات» به «اصول کلی» میرسد. مثلاً ممکن است ببیند پدر و دایی‌اش که از قضا سبیل هم دارند آواز میخوانند و از اینجا به این نتیجه برسد که بین سبیل داشتن و آواز خواندن رابطهای وجود دارد. کودک به تدریج یاد میگیرد که جهان را از زاویه نگاه دیگران هم ببیند و به این ترتیب از خودشیفتگیاش تا حدودی کاسته می‌شود. او میفهمد که فکرها و احساساتش مخصوص خود او هستند و دیگران لزوماً مانند او نمیفهمند و احساس نمیکنند.
در این مرحله، مطالعه خلاصه کتاب کودک خوش بین روش‌های کارآمدی را جهت آموزش رویکرد مناسب در مواجه با مسائل به کودک ارائه می‌کند.
مرحله عملیاتی صوری
از ۱۲ سالگی به بعد، زمان تفکر انتزاعی فرا میرسد. در این مرحله که مرحله عملیات صوری نام دارد کودک دیگر با زبان آشنایی کامل پیدا کرده و میتواند از آن برای اهداف غیر عینی استفاده کند.
حالا که تا اینجای مطلب آمده‌اید، ممکن است علاقه‌مند باشید که بعد از به پایان رساندنش مطالب بیشتری در زمینه روانشناسی بخوانید. ما مقاله انواع شخصیت در روانشناسی را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
مراحل انتقالی اریکسون
مراحل رشدی که ژان پیاژه در مبحث روانشناسی رشد پیشنهاد می‌دهد ، به خوبی، سیر تکامل روانی دوران ابتدایی زندگی را توصیف می‌کند؛ ولی در مورد بخش بزرگ زندگی ما که از بلوغ شروع می‌شود به نظر کافی نمیآیند. به همین دلیل، در ادامه به نظریه اریک اریکسون اشاره می‌کنیم. در نظریه اریکسون هر فرد طی زندگی باید از هشت مرحله انتقالی عبور کند که هر کدام از آنها اگر با موفقیت طی شوند دستاوردهای مخصوص خود را دارند.
اعتماد و بی اعتمادی
سال اول زندگی سالی است که کودک در آن بین اعتماد به محیط اطراف و بیاعتمادی به آن معلق است. اگر مراقبتکنندگان توانایی رسیدگی به نیازهای عاطفی و جسمی او را داشته باشند کفه اعتماد، به بیاعتمادی میچربد و کودک، امیدوار بودن را میآموزد. در غیر این صورت، توان اعتماد کردن را از دست می‌دهد.
مطالعه خلاصه کتاب سرعت اعتماد نوشته استفان ام.آر.کاوی در بوکاپو میتواند شما را با جلوه‌های متفاوتی از اعتماد آشنا کند.
خودمختاری و شرم
در سال سوم زندگی، کودک تلاش می‌کند بر بدن و حرکاتش مسلط شود که بارزترین جنبه این تلاش، در یادگیری توالت رفتن نمایان می‌شود. اگر کودک بتواند خودمختاری را تجربه کند، به این نتیجه میرسد که قادر به اثر گذاشتن بر دنیای اطرافش است و با مفهوم اراده آشنا می‌شود. اگر تلاشهایش در این زمینه به شکست بی‌انجامد، تردید و دودلی همراه دائمی او خواهد بود.
انگیزش و احساس گناه
در این مرحله که تا ۵ سالگی طول میکشد کودک تلاشهای مرحله قبلی را عمق میبخشد. اگر بتواند تأثیرگذاری بر محیط اطراف را اعمال کند برای عمل اجتماعی و عهدهدار شدن مسئولیت پیشقدم می‌شود و تکرار این کار در او انگیزه مشارکت در زندگی ایجاد می‌کند. در غیر اینصورت، احساس گناه و بیلیاقتی، او را از فعالیتهای مطلوبش باز میدارد.
عملگرایی و حقارت
چهارمین مرحله رشد روانی اریکسون از ۶ تا ۱۱ سالگی طول میکشد و در این مرحله، کودک سعی می‌کند کارهایی را تکرار کند و به دنبال نتایج قابل تکرار است. او در این مرحله با تکرار مداوم سعی می‌کند به شیوه انجام کارها مسلط شود و در صورت موفق شدن، اعتماد به نفس پیدا می‌کند. در همین مرحله است که اگر والدین و مربیان، دستاوردهای کودک را نادیده بگیرند در او احساس حقارت ایجاد می‌کنند.
هویت و سردرگمی
سن بلوغ، سنی است که در آن افراد خود را از دریچه چشم دیگران نگاه می‌کنند. تنشی که از ۱۲ تا ۱۸ سالگی، فرد را درگیر می‌کند، تعارض بین انزوا و هویتیابی است. او هم میل پیوستن به گروهها را دارد و هم نگران جریحهدار شدن غرورش است. در صورت موفقیت، او خود را به عنوان بخشی از یک گروه باز میشناسد و به آن احساس تعلق و وفاداری می‌کند. سردرگمی در شناخت هویت خود، نتیجه شکست در عبور از این مرحله است.
صمیمیت و انزوا
فردی که از مراحل قبلی به خوبی عبور کرده باشد، از ۱۹ سالگی تا پایان چهارمین دهه زندگی در حال ساختن روابط عاطفی و انسانی با اطرافیانش است. این اطرافیان ممکن است خانواده یا دوستان باشند و حتی همکارانی که او با آنها در ارتباط شغلی است. حاصل عبور موفقیتآمیز از این مرحله عشق است. منظور از عشق در مراحل رشدی اریکسون ضرورتاً جنبه رمانتیک آن نیست، بلکه به توانایی فرد در برقرار کردن روابط امن و با ثبات اشاره می‌کند.
مولد بودن در برابر رکود
سنین میانسالی که از ۴۰ تا ۶۵ سالگی را در بر میگیرد، برای بسیاری افراد زمان کار کردن و شکل دادن به زندگی فردی است. در کنار این تلاش‌ها افراد به تدریج موفق میشوند به اهدافشان برسند و در همین حال است که به فکر گذاشتن اثری از خود می‌افتند که بعد از مرگشان باقی بماند. فرزندآوری برای بسیاری از افراد این کارکرد را دارد، ولی عدهای هم از طریق نوآوری در حرفه و ایجاد تغییر در جهان اطرافشان به این اثرگذاری میرسند. کسانی که در این مرحله موفق شوند، احساس مشارکت در جهان اطرافشان دارند و به مراقبت از زندگی خود و نسلهای بعدی فکر می‌کنند. شکست در این مرحله، باعث احساس رکود و بیثمری می‌شود.
کتاب آنقدر خوب که نتوانند نادیده ات بگیرند، نوشته کال نیوپورت به شما می‌گوید که چگونه در هر موضوعی، خبره و ماهر عمل کنید. نسخه صوتی و متنی این خلاصه کتاب را می‌توانید در بوکاپو بخوانید.
یکپارچگی و یأس
در نهایت، آخرین چالشی که فرد در سالخوردگی با آن مواجه می‌شود، چالش فهمیدن معنای زندگی شخصی است. در این مرحله، فرد به گذشته برمیگردد و عملکرد خود را مرور می‌کند. اگر او بین خواستههای خود و دستاوردهایی که داشته هماهنگی ببیند احساس شادی می‌کند. به این نتیجه میرسد که زندگی‌اش بارآور بوده و با آرامش مهیای مرگ می‌شود. در غیر این صورت، فرد دچار یأس و تلخی می‌شود و زندگی‌اش را از دست رفته و حرام شده تلقی می‌کند. موفقیت در این مرحله که البته به عملکرد فرد در مراحل قبلی مربوط است، به فرد فهم عمیقی از معنای زندگی می‌دهد که به آن خردمندی میگوییم.
اگر برایتان جالب است بدانید هر انسانی چگونه و در کجا باید در جستجوی معنای زندگی‌اش باشد، خلاصه کتاب انسان در جستجوی معنا روایت بسیار خواندنی از انسان‌هایی که در سخت‌ترین شرایط ، معنای زندگی نجات‌بخش آنها شد.
معرفی کتاب
روانشناسی رشد یک بحث پیچیده و مفصل است که در کنار نظریههای آسیبشناسی روانی و نظریههای رواندرمانی، یکی از ارکان دانش روانشناسی را شکل می‌دهد. آنچه در سطرهای بالا آمد تنها خلاصهای از دو نظریه مشهور در این زمینه است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه، کتابهای متعددی در بازار پیدا میشوند.
کتاب روانشناسی کمال نوشته دوان شولتس و ترجمه گیتی خوشدل یک نمونه خوب برای مطالعه غیرتخصصی است. افرادی که مایلند دانش عمیقتری در این حوزه به دست بیاورند نیز میتوانند به منابع دانشگاهی مانند روانشناسی رشد نوشته لورا برک و ترجمه یحی سید محمدی مراجعه کنند.
شاید بخواهید با کتابهای بیشتری در زمینه روانشناسی آشنا شوید. مقاله بهترین کتاب های روانشناسی در مجله بوکاپو شما را با چند کتاب مهم و تأثیرگذار آشنا خواهد کرد.
حرف آخر
باید بدانید روان انسان هم مانند بدن او در طول زندگی دچار تغییرات می‌شود؛ بعضی توانایی‌ها را به دست می‌آورد و بعضی دیگر را از دست می‌دهد. روانشناسی رشد دانشی است که برای کشف این تغییرات تلاش می‌کند. شما در کدام مرحله از روانشناسی رشد قرار دارید؟ در این مرحله با چه چالش‌هایی روبرو هستید؟
روانشناسی رشد دانشی است که فرایند تطابق و یادگیری فرد را در مراحل مختلف زندگی بررسی می‌کند. پیشفرض این دانش، شباهت بنیادی روان انسانها با هم و شباهت چالش‌هایی است که در زندگی با آن رو به رو هستند.
تواناییهای ذهنی و شناختی کودک در ۱۰ سال اول زندگی، متفاوت با افراد بزرگسال است. به همین دلیل، روانشناسی رشد کودک، کودکان را به طور مجزا بررسی می‌کند و فرایند فهمشان را از مرحله حسی-حرکتی تا تفکر انتزاعی توضیح می‌دهد.
مطالعه کتاب روانشناسی رشد نوشته لورا برک و ترجمه یحیی سید محمدی، یکی از کتابهای مطرح در این زمینه است. همچنین، مطالعه خلاصه کتاب اصول تربیت فرزند میتواند به صورت موازی در کنار کتاب روانشناسی رشد برای شما مفید باشد.
